Πέθανε άραγε ο καπιταλισμός; - Παραφράζοντας τον Churchill...

Ακόμα κι αυτήν την στιγμή, θα υπάρχει κάποιος οικονομικός σχολιαστής εκεί έξω που θα γράφει μια βαρυσήμαντη ανάλυση για το περιβόητο «τέλος του καπιταλισμού». Αναμφισβήτητα, τους τελευταίους 15 μήνες –από τότε δηλαδή που έσκασε η πρώτη βόμβα μεγατόνων με τα μαντάτα για την επενδυτική τράπεζα Bear Sterns- είναι αναρίθμητες οι φωνές, ειδικών και μη, που σπεύδουν, άλλοι ως πανηγυρίζοντες ρεμβασιστές κι άλλοι ως απλοί μάντεις των καιρών, να ενταφιάσουν το καπιταλιστικό σύστημα. Μάλιστα ορισμένοι, όπως ο νομπελίστας Joseph Stiglitz, προχωρούν κι ένα βήμα παραπέρα, τονίζοντας ότι εξ’αιτίας της κρίσης δεν έχασε την αξιοπιστία του μόνο το καπιταλιστικό σύστημα, αλλά κι η γενέτειρα χώρα του, οι Η.Π.Α.!!

Είναι αλήθεια πως δεν είναι η πρώτη φορά που αναγγέλεται με τυμπανοκρουσίες το τέλος του καπιταλιστικού μοντέλου ανάπτυξης. Παρόμοιοι «επιτάφιοι ύμνοι» έχουν ψαλλεί σε ουκ ολίγες παλαιότερες περιπτώσεις κρίσεων, όπως το χρηματιστηριακό κραχ του 1987 κι η ασιατική κρίση στα τέλη των 90ς. Και παρ’ολο που μπορεί πολλοί να αντιτείνουν οτί η σημερινή κρίση είναι πολλαπλάσιας επικινδυνότητας, αξίζει να αναρωτηθεί κανείς, πώς είναι δυνατόν να λησμονούνται τα τεράστια άλματα προόδου των παγκόσμιων κοινωνιών, ιδιαίτερα τις τελευταίες δεκαετίες. Με την εφαρμογή ποίου δηλαδή οικονομικού συστήματος επετεύχθει η πρωτοφανής ανάπτυξη χωρών όπως η Κίνα, η Ινδία κι η Βραζιλία, καθώς κι η επιτυχημένη έξοδος των χωρών της Ανατολικής Ευρώπης από το κομμουνιστικό έρεβος; Υπό την παντοκρατορία ποίου οικονομικού μοντέλου εξήλθαν από τα όρια της φτώχειας 400 εκ. άνθρωποι μόνο στην Ασία κι η άνοδος του μέσου παγκοσμίου εισοδήματος την τελευταία πενταετία ήταν η μεγαλύτερη όλων των εποχών ξεπερνώντας το 3%;

Γεγονός αποτελεί οτι αν κάποιος ξεπεράσει τις οποιεσδήποτε ιδεολογικές αγκιλώσεις, θα οδηγηθεί στο συμπέρασμα ότι τα αίτια της οικονομικής κρίσης είναι αρκετά, είναι πολύπλοκα, αλλά δεν έχουν να κάνουν με το καπιταλιστικό σύστημα αυτό καθ’αυτό. Πρώτιστα, η κρίση δεν έχει να κάνει με το οικονομικό σύστημα, αλλά με το χρηματοπιστωτικό. Όπως έχει παρατηρηθεί και σε παρελθούσες περιπτώσεις, σε καιρούς ευφορίας, υψηλής ανάπτυξης και τεχνολογικών καινοτομιών, το σύστημα σταδιακά οδηγείται σε φαινόμενα εύκολου χρήματος κι ακόμα πιο εύκολων πιστώσεων. Στην συγκεκριμένη περίπτωση, τα μοιραία λάθη ήταν οτί, από την μία η υπερβολική επανάπαυση των υπευθύνων (βλ. τον επί 15ετίας πρόεδρο της FΕD, Alan Greenspan) κι η επιμονή στην χαλαρή νομισματική πολιτική (χαμηλό βασικό επιτόκιο), και από την άλλη η άγνοια πολλών παικτών του συστήματος για τις πραγματικές «δυνατότητες» των ρηξικέλευθων χρηματοοικονομικών εργαλείων τους (κάτι που ο David Brooks των NY Times χαρακτήρισε ως «ηλιθιότητα»), οδήγησαν στην υπερβολική μεγένθυση της δημιουργηθείσας φούσκας, με άμεσο αποτέλεσμα την γιγάντωση των συνεπειών από το αναπόφευκτο σκάσιμό της.

Αναμφίβολα, μεγάλο είναι και το μερίδιο της κυβερνητικής ευθύνης. Χαρακτηριστικά, στην περίπτωση των Η.Π.Α., η ρίζα του προβλήματος υπήρξε η φούσκα στην αγορά ακινήτων. Και σε αυτήν την περίπτωση, είναι αναντίρρητο το γεγονός ότι η προώθηση των υπερβολικά εύκολων στεγαστικών δανείων με προγράμματα του στυλ «ίσες ευκαιρίες στην στέγαση για όλους», υπήρξε βασική πρωτεραιότητα τόσο της κυβέρνησης Clinton όσο και αυτής του Bush. Κι οι δύο με στόχο προφανή μικροκομματικά οφέλη, ωθούσαν τις ελεγχόμενες από το Κογκρέσο Fannie Mae και Freddie Mac σε ανεξέλεγκτες δανειοδοτήσεις χωρίς ουσιαστικά αντικρύσματα. Κι ακόμα κι όταν οι φούσκες έσκασαν, η βίαιη κρατική παρέμβαση, υπό την μορφή της σωτηρίας της Bear Sterns, ήταν αυτή που οδήγησε στα χειρότερα – στις φθινοπωρινές καταρρεύσεις των Lehman Brothers και AIG.

Πέρα από τους δύο προαναφερθέντες παράγοντες, αν κανείς εμβαθύνει μπορεί να αντιληφθεί κι επιπρόσθετα στοιχεία που ενίσχυσαν τον δριμύ χαρακτήρα της παρούσας κρίσης. Ζώντας πλέον σε μία παγκοσμιοποιημένη κοινωνία, βιώνουμε και την πρώτη παγκοσμιοποιημένη κρίση στην ιστορία. Παρ’όλο που η γενέτειρα του προβλήματος ήταν οι Η.Π.Α., η διάδοση του έγινε αστραπιαία κι υπάρχουν χώρες στις οποίες το πέρασμά της θα αφήσει εντονότερα κατάλοιπα. Αυτό συμβαίνει διότι η παγκοσμιοποιημένη οικονομία δεν έχει την στήριξη των αντίστοιχων κι απολύτως αναγκαίων πλέον παγκοσμιοποιημένων πολιτικών δομών και θεσμών, που θα μπορούσαν να αποτελέσουν σε περίοδο κρίσης, φράγματα τα οποία θα συγκρατούσαν την ορμή της. Παράλληλα, δεν είναι λίγοι οι αναλυτές που υποδεικνύουν κι έναν άλλο παράγοντα που έπαιξε τον δικό του ξεχωριστό ρόλο. Αφήνοντας στην άκρη τις λαικίστικες ηθικολογίες, παρατηρεί κανείς ότι ο τρόπος δομής και λειτουργίας των σύγχρονων δυτικών κοινωνιών έχει αναγάγει την διαπλοκή, σε όλες τις μορφές της, σε απολύτως νομιμοποιημένο, αν όχι επικροτούμενο, φαινόμενο. Κι ακριβώς εδώ έρχεται να μπει ο σημαίνοντας ρόλος της ατομικής ευθύνης των πολιτών, καθώς αυτήν την νομιμοποίηση την προσφέρουμε όλοι μας –είτε με τις πράξεις, είτε με την ανοχή μας.

Όσο πιο πολύ εμβαθύνει κανείς, ιδιαίτερα σε κοινωνιολογικά φαινόμενα όπως το τελευταίο, τόσο περισσότερα αίτια δύναται να ανακαλύψει. Αυτό που θέλω όμως να τονιστεί, είναι ότι ο καπιταλισμός είναι ένα οικονομικό σύστημα που χαρακτηρίζεται από μία ενδογενή δυναμικότητα, η οποία αναπόφευκτα και διαχρονικά οδηγεί σε κρίσεις. Ένας από τους μεγαλύτερους οικονομολόγους του περασμένου αιώνα, ο Joseph Schumpeter, τόνιζε ότι η πρόοδος που επιτυγχάνεται με τον καπιταλισμό, τείνει από ένα σημείο και μετά να λαμβάνεται ως δεδομένη, με άμεση συνέπεια φαινόμενα υπερεκτιμήσεων κι άγνοιας κινδύνου τα οποία περιγράφησαν πιο πάνω. Ένα από τα σημαντικότερα χαρακτηριστικά του συστήματος και ταυτόχρονα δείγμα της δυναμικής του, είναι η περίφημη «δημιουργική καταστροφή» (creative destruction). Είναι χαρακτηριστικό το γεγονός οτι στις Η.Π.Α. ακόμα και σε χρονιές φρενήρους ανάπτυξης, υπάρχει ένα ποσοστό θέσεων εργασίας της τάξης του 15% που χάνεται!! Είναι πραγματικά εντυπωσιακό το πόσο μαεστρικά ανακατανέμονται αυτές οι θέσεις από το ίδιο το σύστημα.

Ακόμα και τα πλέον φιλελεύθερα μέσα παγκοσμίως –όπως ο βρετανικός Economist-, παραδέχονται ότι το σύστημα έχει κάποιες φανερές αδυναμίες, οι οποίες πρέπει να διορθωθούν, έτσι ώστε να επανέλθει στην φυσιολογική του λειτουργία. Σε αυτήν που οδήγησε την ανθρωπότητα σε πρωτοφανή πρόοδο, ψήγματα της οποίας παρουσιάστηκαν στο παρόν άρθρο. Είναι λοιπόν προφανές, ότι για άλλη μια φορά ορισμένοι δογματιστές βιάστηκαν να θριαμβολογήσουν. Το κακό όμως είναι ότι ιδιαίτερα σε περιόδους κρίσης, όπως ορθότατα παρατηρεί ο νομπελίστας Paul Krugman, το τελευταίο που χρείαζεται είναι η αγκίλωση στην απολυτότητα πολιτικοοικονομικών δογμάτων. Η διέξοδος σε αυτές τις περιπτώσεις επέρχεται μέσω του ρεαλισμού και των πολιτικών σύνθεσης. Μέσω τέτοιων πολιτικών θα γίνουν οι απαραίτητες αλλαγές για να διορθωθούν τα κακώς κείμενα και να αφήσουν οι κοινωνίες την κρίση πίσω τους.

Ο καπιταλισμός, με την σύγχρονη μορφή του, είναι σαν ένα αυτοκίνητο τελευταίας τεχνολογίας που όσο πάει γίνεται και ταχύτερο. Στην πορεία αυτή, για διάφορους λόγους, χάθηκε ο έλεγχος του με συνέπεια ένα πολύ σοβαρό ατύχημα για το οποίο όλοι μετανιώνουμε. Το ότι συνέβη όμως αυτό το ατύχημα, δεν σημαίνει ότι θα ρίξουμε τις ευθύνες στο αυτοκίνητο, θα ζητήσουμε από τον μηχανικό να μην ασχοληθεί με τις ζημιές και θα πάμε την άλλη μέρα να αγοράσουμε πατίνι!! Παραφράζοντας τον Winston Churchill, θα μπορούσαμε να πούμε ότι ο καπιταλισμός είναι αναμφίβολα το χειρότερο οικονομικό σύστημα –αν εξαιρέσουμε όλα τα υπόλοιπα...